Komizm towarzyszył filmowi już od początków istnienia kina. Opierał się on na tworzeniu gagów, czyli zabawnych historii, huraganu zdarzeń, w których bohater przy pomocy dostępnych mu rekwizytów wywoływał efekt zaskoczenia niespodziewaną zmianą sytuacji. Gagi obecne są zwłaszcza w gatunku filmowym nazywanym burleską. W burlesce komizm jest przesadzony, sprowadzony do nonsensu (częste sceny pościgów, kończących się wpadaniem na siebie wielu postaci; akrobatyczne popisy bohaterów) dzięki nagromadzeniu elementów parodii (czyli zderzeniu ze sobą czegoś śmiesznego z poważnym, na przykład karykaturą filmu kryminalnego było pokazywanie niezdarnego baletu głupich policjantów). Pierwsze komiczne sceny filmowe opierały się na prostym humorze, który z czasem był ulepszany nowymi chwytami i pomysłami, zdolnymi wciąż rozśmieszać wymagającego widza.
Charlie Włóczęga (The Tramp), 1915
Najsłynniejszym wynalazcą w tym obszarze kina był Charles Spencer Chaplin, znany jako Charlie Chaplin. Ten aktor, reżyser, producent, scenarzysta i kompozytor stworzył w swych filmach najpopularniejszą na świecie postać, w którą sam się wcielił, czyli Charliego Trampa („tramp” oznacza włóczęgę): niepozorny mężczyzna w meloniku, z wąsikiem, w zbyt obszernych spodniach i rozdeptanych butach, chodzący komicznym krokiem z bambusową laseczką (bohatera tego Chaplin, będąc jeszcze tylko aktorem, wykorzystał już w drugim filmie pod tytułem „Charlie jest zadowolony z siebie”). Był synem aktorów, na scenie występował już od wczesnego dzieciństwa (debiutował w wieku 5 lat). Pochodził z biednej rodziny, co znalazło odzwierciedlenie w jego dziełach. Wymyślony przez twórcę kostium bohatera naśladujący niezdarnie elegancję to nic innego, jak naiwne marzenie o awansie do bogatszych sfer społeczeństwa. Chaplin pokazał, iż amerykański model człowieka „od pucybuta do milionera” jest nieprawdziwy, niemożliwy do osiągnięcia. W jego filmach świat dzieli się na biednych, czyli dobrych oraz bogatych, czyli złych. Bogaci są ośmieszani, biedni wzbudzają litość. Na podobnej zasadzie działa kino Chaplina: zderza ze sobą elementy komiczne z dramatycznymi lub nawet tragicznymi, czyli widz raz śmieje się z przygód bohatera, aby już w następnej chwili odczuwać współczucie w obliczu jego nieszczęścia (na przykład w filmach „Lichwiarz”, „Charlie na ślizgawce”, „Charlie na kuracji”). Charlie Tramp po prostu wzbudza sympatię, z czego reżyser zdawał sobie doskonale sprawę, mówiąc: „Drobny człowieczek prześladowany przez olbrzyma zawsze wzbudza sympatię” (olbrzymem jest na przykład kelner z filmu „Emigrant”, któremu bohater nie ma czym zapłacić rachunku za obiad ukochanej lub przestępca z filmu „Policjant”, terroryzujący podległą bohaterowi dzielnicę). Siła kina Chaplina tkwi w identyfikacji widza z bohaterem krzywdzonym przez kogoś silniejszego i bogatszego. To bogatym przytrafiają się nieszczęśliwe, lecz dla widza komiczne wypadki (na przykład w „Charlie ucieka” za dekolt grubej i bogatej kobiety spada porcja lodów, co na widowni wzbudza śmiech; gdyby przygoda ta zdarzyła się biedakowi, widz odczułby zapewne litość). Chaplin często poruszał problem pieniędzy, do których w życiu prywatnym przywiązywał wielką wagę (w „Gorączce złota” pokazał w negatywnym świetle żądzę wzbogacania się, która włada Ameryką).
Policjant (Easy Street)
Charlie Tramp to postać tragikomiczna z pewną dozą liryzmu, z której widz się śmieje przez łzy (na przykład w filmie „Charlie włóczęga”). Bohater nie dość, że przeżywa niesprawiedliwość losu związaną z trwałym podziałem społeczeństwa na biednych i bogatych, to jeszcze wciąż się nieszczęśliwie zakochuje. Jednak mimo wielu dramatycznych przygód jest postacią optymistyczną, niosącą nadzieję, co wyraźnie widać na końcu niektórych filmów – zrozpaczony bohater odchodzi najpierw krokiem powolnym, by już za chwilę zmienić go w wesołe podskoki. Charlie Tramp ma bowiem w sobie coś z niefrasobliwego dziecka, które żyje chwilą, dniem dzisiejszym. Warto wiedzieć, iż pierwsze projekcje Chaplin realizował dla dzieci.
Chaplin to twórca grający na uczuciach widzów, często sentymentalny (na przykład w filmie „Brzdąc”), ale to także wspaniały komik, wynalazca wielu gagów (Charlie – wędrowny szklarz ma pracę dzięki chłopcu, który z procy wybija szyby w domach; Charlie – strażak drapie się w hełm, bo swędzi go głowa; rozbija jajka młotkiem, a drzewa podlewa kroplomierzem).
Brzdąc (The Kid), 1921
Za czasów Chaplina kino udźwiękowiono (okres 1926-30), czyli przestało być ono nieme. Sztuka reżysera opierała się na pantomimie (czyli grze opartej nie na słowie, ale na wyrazistej mimice twarzy i gestach), z którą twórca nie chciał się rozstać, ignorując nową technologię i tworząc nadal filmy nieme. Wbrew obawom odnosiły one sukcesy. „Cyrk” z 1928 roku przyniósł Chaplinowi honorowego Oscara. W kostiumie trampa po raz ostatni wystąpił w „Dyktatorze”, parodiującym postać Hitlera.
Filmowe zajęcia praktyczne
1. Porozmawiajcie z dzieckiem o roli stroju w naszym codziennym życiu (zależy on od różnych okazji; ma podkreślić nasze zalety, a ukryć wady; wyraża osobowość, nasze ja, nasz gust, ale także pojemność portfela). Następnie omówcie rolę kostiumu filmowego, który przede wszystkim ma być jasną informacją o tym, kim jest bohater oraz w jakim świecie przebywa. Zaproponujcie dziecku przebranie się za Charliego Trampa (lub sami się za niego przebierzcie, informując przy tym pociechę, kim jest ta postać). Jak się czujecie w tym stroju? Zagrajcie Charliego Trampa, naśladując jego mimikę i zachowanie. Wytłumaczcie dziecku, co miał wyrażać ów kostium filmowy.
2. Wybierzcie jakiegoś bohatera z bajek lub filmów dla dzieci, który ma charakterystyczny kostium. Pomóżcie dziecku przebrać się za tego bohatera. Jakie elementy garderoby wpływają na charakterystykę tejże postaci? Czy są one dobrze pomyślane? Jeśli nie, zaproponujcie coś innego. Wymyślcie własnego bohatera jakiejś krótkiej historii, dobierzcie mu strój odpowiedni do osobowości i przeżywanych przygód. Możecie spisać, odegrać i sfilmować tę opowieść jak w niemym kinie, zwracając szczególną uwagę na mimikę i gesty. Wskażcie przy tym dziecku, jak ważna w kinie jeszcze nieudźwiękowionym była mowa ciała. Na niej właśnie opiera się pantomima. Jeśli macie ochotę, odegrajcie następnie tę scenkę z dialogami. Która z wersji wyszła lepiej, bardziej zrozumiale dla widza? Za którym razem grało się łatwiej?
3. Wytłumaczcie dziecku, na czym polega gatunek filmowy, jakim jest komediodramat (czyli utwór łączący w sobie elementy tragizmu, komizmu i liryzmu) na podstawie filmów Chaplina. Podajcie przykłady zderzenia komizmu z tragizmem z własnego doświadczenia (mogą to być zwykłe zdarzenia dnia codziennego, na przykład czyjś upadek może być dla obserwatora komiczny, choć dla poszkodowanego boleśnie tragiczny). Spróbujcie stworzyć własną historię opartą na zderzeniu komizmu z tragizmem, opierając się na chaplinowskim „śmiechu przez łzy”. Jeśli macie ochotę, odegrajcie ją w sposób niemy, a następnie z dialogami. Poszukajcie tragikomicznych bohaterów i sytuacji w bajkach i filmach dla dzieci.
Kinga Jurgilewicz-Malek
(Dodano: 2009-10-15)