W kinie amerykańskim lat dwudziestych królowali omawiani w poprzednich częściach cyklu komicy, w Niemczech natomiast narodził się nurt całkiem odmienny w swej tonacji (dla dorosłych czytelników istotny jest tu kontekst historyczny: Niemcy zmagały się w tym czasie z klęską wojenną oraz katastrofą inflacji, co wyzwalało pełne napięcia nastroje). Mowa tu o ekspresjonizmie filmowym, który korzenie swe wywodzi z teatru, plastyki, literatury i muzyki. Ekspresja artysty polega na oddaniu w swym dziele własnej, czyli subiektywnej wizji świata.
Twórca ekspresjonistyczny daleki jest od naśladowania rzeczywistości, czyli od filmowania świata takim, jakim go znamy. Artysta pokazuje nam świat wymyślony, zdeformowany, tajemniczy i mroczny. Jest to świat wyśniony, jakby namalowany przez szalonego malarza, tworzącego nowe, niespotykane kształty rzeczywistości. Nietrudno się domyślić, że istotną rolę w powstawaniu filmu ekspresjonistycznego odgrywał malarz-dekorator, czyli scenograf, który poprzez użycie odpowiednich rekwizytów musiał zadbać o zbudowanie charakterystycznej dla tego nurtu atmosfery grozy i niepokoju. Obraz w takim filmie musiał odzwierciedlać uczucia bohatera, który często był szaleńcem widzącym świat w formie odbiegającej od normy; stąd też pojawiają się w tych filmach motywy nadprzyrodzone, niewytłumaczalne zjawiska na granicy jawy i snu.
Najbardziej znanym, choć wcale nie najwybitniejszym filmem ekspresjonistycznym jest Gabinet doktora Caligari (1919) Roberta Wiene. Obraz ten jest sfilmowany w sposób teatralny, akcja bowiem toczy się pośród sztucznych, studyjnych dekoracji, aby w pełni móc wykorzystać możliwości oświetlenia, które wspaniale tworzy nastrój filmu. Aktorzy grają w sposób nienaturalny, przesadzony, taka sama jest także ich charakteryzacja. Kamera ustawiana jest pod nietypowymi kątami, aby pokazać rzeczywistość w sposób „wykrzywiony” i uzyskać zmianę perspektywy. Sama opowieść jest zresztą nieprawdopodobna: szalony dyrektor szpitala psychiatrycznego, hipnotyzując swego pacjenta, zmusza go do popełniania strasznych zbrodni.
Gabinet doktora Caligari
Po słynnym Caligarim scenarzyści, których praca w tym czasie wreszcie nabierała znaczenia, zaczęli masowo tworzyć filmy przepełnione atmosferą lęku i grozy oraz wymyślając postaci diabłów, wampirów, lunatyków snujących się w ciemnościach na tle ponurych zamczysk. Najbardziej typowymi przykładami filmów należących do nurtu ekspresjonistycznego są: Golem (1920) P. Wegenera, Od poranka do północy (1920) K.H. Martina, Zmęczona śmierć (1921) F. Langa (jeden z wybitniejszych filmów),Nosferatu – symfonia grozy (1922) F.W. Murnaua (znany motyw wampira z ponurego zamczyska w Karpatach), Gabinet figur woskowych (1924) P. Leni. Dzięki ekspresjonizmowi filmowemu stworzono poetykę kina grozy, którą wykorzystuje się do dzisiaj.
Filmowe zajęcia praktyczne
1. Postarajcie się wyjaśnić dziecku, czym jest ekspresja. Wykorzystajcie do tego zabawę w przedstawianie różnych emocji: smutku, lęku, złości, radości. Pozwólcie dziecku na spontaniczne okazywanie tych uczuć, możecie je także sfilmować (będzie to wspaniałe ćwiczenie aktorskie). Wytłumaczcie, że ekspresja to wyrażanie siebie: swoich wrażeń, tego, co się nam podoba lub nie, tego, jak widzimy świat. Zwróćcie uwagę, że można na różne sposoby wyrazić ekspresję: malując własne odczucia; kręcąc kamerą i w ten sposób wyrażając ją poprzez jakąś opowieść, film; pisząc wiersze; możliwości jest mnóstwo… Jaki sposób wyrażania siebie najbardziej odpowiada Waszemu dziecku, a jaki Wam? Porozmawiajcie o tym, a jeszcze lepiej pomóżcie dziecku wyrazić siebie poprzez jakąś formę twórczej aktywności.
2. Wybierzcie się na spacer w poszukiwaniu miejsc, w których można by było stworzyć film ekspresjonistyczny. Może w pobliżu jest jakiś zamek, ponury zakątek, jakieś miejsce, które napawa Was lękiem? Wybór powinien być łatwy. Zróbcie zdjęcia tych miejsc, a w domu wymyślcie i spiszcie historie ich dotyczące (może stworzycie ciekawy scenariusz?). Wytłumaczcie dziecku, jak ważny jest właściwy dobór miejsca akcji do atmosfery filmu; porozmawiajcie o tym, czym jest atmosfera (nastrój), od czego zależy, jaka może ona być (podajcie przykłady z dnia codziennego).
3. Zamieńcie się w malarzy-dekoratorów filmu ekspresjonistycznego. Powycinajcie różne figury geometryczne, zróbcie też bryły. Poustawiajcie je na różne sposoby wraz z różnokolorowym oświetleniem pod różnymi kątami (wykorzystajcie też siłę cienia). Do tej scenografii wymyślcie jakąś niesamowitą historię, odegrajcie ją i sfilmujcie. Czy udało się Wam stworzyć zamierzoną atmosferę filmu? A może zamiast horroru wyszła komedia? I tak bywa!
Kinga Jurgilewicz-Malek
(Dodano: 2010-01-21)