Często się zdarza, że ktoś doskonale pamięta treść książki z dzieciństwa, przed oczami ma ilustracje, ale za nic nie może przypomnieć sobie tytułu. Jest takie miejsce w Warszawie, gdzie taka książka na pewno się znajduje, a doskonale znający się na rzeczy pracownicy ułatwią poszukiwania…

Jednym z działów specjalnych Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy jest Muzeum Książki Dziecięcej, powołane do życia ostatecznie w roku 1938. Jego początki sięgają roku 1926 i zorganizowanej wówczas wielkiej wystawy księgarskiej, której towarzyszyło stworzenie Biblioteki Wzorowej dla Dzieci i Młodzieży.

Historia księgozbioru

Wyselekcjonowany księgozbiór przekazano po wystawie Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy, ona zaś rozpoczęła dodatkowo wyłączanie ze swoich zbiorów książek dla dzieci i młodzieży, z myślą o powołaniu nowego działu – Muzeum Książki Dziecięcej, gromadzącego wszelką produkcję wydawniczą z zakresu literatury dziecięcej i literatury przedmiotu. W 1938 roku Muzeum otrzymało lokal i można było rozpocząć systematyczne pozyskiwanie i opracowywanie księgozbioru oraz pracę z czytelnikiem. Wówczas już ukształtował się profil, któremu Muzeum jest wierne do dziś. Gromadzi się tu następujące zbiory:

1. Wszystkie książki dla dzieci wydane w Polsce (polskie i tłumaczone na język polski).
2. Polskie książki dla dzieci wydane za granicą.
3. Polskie książki dla dzieci w językach obcych.
4. Literaturę obcą w wyborze.
5. Polskie i obce czasopisma dla dzieci.
6. Polskie i obce czasopisma o literaturze dziecięcej, takie jak „Guliwer”, „Bookbird”, „The Yunior Bookshelf”, „The Horn Book”, Nous voulons lire”, „Tausend und Ein Buch”, „Detskaja Literatura”, „Zlaty Maj”.
7. Książki i artykuły o literaturze, czytelnictwie i bibliotekach dziecięcych.

Od początku głównym źródłem pozyskiwania książek był egzemplarz obowiązkowy. Bardzo ważne były również dary. To one umożliwiły stworzenie zbioru książek dziecięcych z XIX i początku XX wieku. Dzięki nim Muzeum otrzymało też pierwsze książki w językach obcych oraz pierwsze opracowania, dające początek księgozbiorowi podręcznemu, zawierającemu literaturę przedmiotu. Pierwszą kierowniczką i współorganizatorką została Maria Gutry, osoba wielce zasłużona dla rozwoju bibliotekarstwa i czytelnictwa dziecięcego.

Po wybuchu drugiej wojny światowej biblioteka na Koszykowej jeszcze do listopada 1942 roku mogła funkcjonować. Starano się w miarę możliwości zabezpieczać zbiory. W styczniu 1945 roku Niemcy wycofujący się z Warszawy podpalili gmach biblioteki. Spłonęły również zbiory Muzeum. Ocalało niewiele ponad 10% zbiorów. Przepadły także: inwentarz, bibliografia bieżącej produkcji wydawniczej, rozpoczęta bibliografia retrospektywna oraz kartoteka publikacji o literaturze, czytelnictwie i bibliotekach dla dzieci. Te straty odczuwamy do dziś, bo materiał jest w dużej mierze nie do odtworzenia. Po wojnie olbrzymie luki w księgozbiorze uzupełniano darami instytucji i osób prywatnych. Ofiarodawcy zgłaszali się wyjątkowo licznie, a jednak w roku 1946 było w Muzeum zaledwie 1500 opracowanych woluminów. W dziesięć lat później było ich już około 12 tysięcy, a obecnie księgozbiór Muzeum liczy 60 tysięcy zinwentaryzowanych woluminów.

I znowu, tak jak u zarania, podstawowym źródłem pozyskiwania księgozbioru jest egzemplarz obowiązkowy, ale także: dary i zakupy. Pewne trudności w pozyskiwaniu książek to znamię ostatnich lat. Stare wydawnictwa, z wieloletnią tradycją, zawsze wywiązywały się z obowiązku dostarczania bibliotece egzemplarza obowiązkowego. Wiele z nich przestało istnieć. Na ich miejsce pojawiają się wciąż wydawnictwa-efemerydy. Często znikają z rynku po kilku tytułach, a ich redaktorzy nie wiedzą nawet, że należy wysyłać książki do największej biblioteki publicznej w Warszawie, nie mówiąc już o tym, że nie zawsze wiedzą o istnieniu Muzeum Książki Dziecięcej. Rodzi się wobec tego konieczność nawiązywania bezpośredniego kontaktu z każdym wydawnictwem, które pojawia się na rynku. Czynimy to głównie podczas krajowych i międzynarodowych targów książki, podczas kiermaszów i imprez plenerowych. Taki bezpośredni kontakt z wydawcami, choć wyrósł z potrzeby chwili, ma swoje dobre strony. My uzyskujemy brakujące książki, a wydawcy korzystają z naszego rozeznania w dziedzinie literatury dla dzieci i młodzieży oraz z naszego księgozbioru. Wspólnie też organizujemy imprezy promujące dobrą książkę.

Owocna w zakresie pozyskiwania książek jest również współpraca Muzeum z Polską Sekcją IBBY. Obecny Prezes Polskiej Sekcji, p. Maria Kulik, regularnie dostarcza Muzeum współczesne bestsellery światowe nagrodzone prestiżowymi nagrodami, które wzbogacają nasz księgozbiór obcojęzyczny. Podobnie cenną okazała się współpraca z instytutami kultury innych krajów, zwłaszcza z Instytutem Goethego, Instytutem Francuskim, Słowackim, Szwedzkim i Duńskim.

Po co jest MKD?

Muzeum Książki Dziecięcej ma do spełnienia różne funkcje. Dysponujemy niewielką, ale na ogół wystarczającą, czytelnią, czynną przez sześć dni w tygodniu. Warto podkreślić, że Muzeum Książki Dziecięcej nie jest biblioteką dla dzieci. Ma charakter czytelni naukowej, a więc z jego zbiorów korzystają przede wszystkim osoby dorosłe, zawodowo związane z literaturą dla młodego czytelnika. Ponad 1/3 wszystkich osób odwiedzających nasz dział stanowią studenci. Głównie są to studenci pedagogiki, polonistyki i bibliotekoznawstwa. Rzadziej Akademii Sztuk Pięknych i psychologii. Z reguły praca z tą grupą czytelników nie ogranicza się u nas do podania żądanej książki. Wielu studentów, zwłaszcza z pozawarszawskich ośrodków akademickich, wpada do nas na krótko. Niektórzy są zagubieni. Często mają trudności z konstrukcją pracy naukowej, sporządzeniem konspektu, indeksu, bibliografii. Oczekują także wiedzy w pigułce. Rozumiemy tych młodych ludzi i staramy się im pomóc jak tylko możemy. Najczęściej dobrze znamy tematy ich prac i ułatwiamy dobór materiałów, selekcję. Podsuwamy stosowne opracowania krytyczne, zachęcamy do śledzenia prasy fachowej.

Znaczną grupę czytelników stanowią też pracownicy naukowi prowadzący zajęcia z literatury dla dzieci. Szukają w Muzeum inspiracji do zajęć, poszukują konkretnych tytułów, często sięgają po książki dziewiętnastowieczne i obcojęzyczne, korzystają z bogatej literatury przedmiotu.

Czytelnię Muzeum odwiedzają też nauczyciele, instruktorzy ognisk i domów kultury, autorzy podręczników szkolnych, redaktorzy i wydawcy. A także pisarze i ilustratorzy.

Istotny fragment naszej pracy stanowi działalność informacyjna. Większości informacji udzielamy w bezpośrednim kontakcie z czytelnikiem, ale odpowiadamy też na liczne telefony, listy, maile, również zagraniczne. Jakiego rodzaju są to informacje? Wiele z nich dotyczy konkretnych tytułów czy twórczości konkretnych pisarzy lub ilustratorów. Do grupy tych pytań zaliczają się także informacje o charakterze biograficznym – szczegóły z życiorysów twórczych, kontakty pisarzy z różnymi środowiskami i stowarzyszeniami, praca w czasopismach, w radiu, etc… Dużą grupę pytań stanowią zagadnienia monograficzne. Interesują one głównie studentów wybierających temat pracy semestralnej, licencjackiej lub magisterskiej. Oprócz twórczości danego pisarza interesują studentów takie zagadnienia, jak np. humor w literaturze dziecięcej, problemy rodzinne i wychowawcze, dzieci niepełnosprawne, śmierć i choroba, a także: czytelnictwo, serie edytorskie, produkcja wydawnicza konkretnych oficyn. Dużym powodzeniem cieszą się informacje z gromadzonych i uporządkowanych w Muzeum wycinków prasowych, a także z polskich i zagranicznych czasopism fachowych.

Warsztatem pracy informacyjnej Muzeum Książki Dziecięcej są katalogi kartkowe (zamknięte w 2000 roku) oraz bazy komputerowe – opisów bibliograficznych, haseł osobowych i haseł przedmiotowych. Swoiste nasze bogactwo stanowią kartoteki: zagadnieniowa beletrystyki i takaż literatury fachowej, kartoteka artykułów o autorach i recenzji książek, kartoteka autorów recenzji i opracowań krytycznych, kartoteka ilustratorów polskich i zagranicznych, kartoteka tłumaczeń oraz kartoteka bieżącej bibliografii (według Przewodnika Bibliograficznego).

Ważnym i docenianym przez badaczy literatury dla dzieci źródłem informacji jest opracowywana corocznie w Muzeum od roku 1964 Bibliografia z zakresu historii i krytyki literatury dla dzieci, bibliotekarstwa i czytelnictwa dziecięcego, wydawana w nakładzie 150 egzemplarzy). Jest to jedyne w Polsce opracowanie bibliograficzne o tym charakterze poświęcone literaturze dziecięcej. Od roku 1969Bibliografia… ukazuje się w cyklu rocznym (wcześniej: półrocznym). W założeniu jest to kompletna publikacja obejmująca piśmiennictwo poświęcone wszelkim problemom i aspektom literatury dla dzieci i młodzieży, adresowana do środowiska profesjonalnie zainteresowanego tym typem twórczości literackiej. Korzystają z niej pisarze, pracownicy naukowi, studenci, bibliotekarze, publicyści, wydawcy, ilustratorzy, nauczyciele i inni. Bibliografia… składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza jest poświęcona historii i krytyce literatury dla dzieci i młodzieży, druga – piśmiennictwu z zakresu bibliotekarstwa i czytelnictwa dziecięcego. Ta ostatnia zawiera informacje bibliograficzne dotyczące organizacji i działalności bibliotek dziecięcych oraz form pracy z czytelnikiem (m.in. ważniejszych imprez czytelniczych: konkursów, wystaw), a także wyniki i analizy badań ankietowych nad rozwojem czytelnictwa. Każdy rocznik zamyka indeks nazw osobowych.

Drugim ważnym przedsięwzięciem Muzeum Książki Dziecięcej jest wydawana sukcesywnie od lat 60. minionego wieku bibliografia retrospektywna literatury dla dzieci i młodzieży. Ostatnio wydany tomBibliografia literatury dla dzieci i młodzieży 1901-1917 pochodzi z roku 2005. Obecnie trwają prace nad bibliografią literatury XIX wieku.

Do istotnych zadań Muzeum Książki Dziecięcej należy prowadzenie działalności dydaktycznej i promocyjnej. Co roku wygłaszamy ponad dwadzieścia prelekcji dla grup studenckich z wydziałów pedagogicznych, filologicznych, bibliotekoznawstwa oraz sztuk pięknych, a także dla bibliotekarzy i nauczycieli – polskich i zagranicznych. Przykładowe tematy to: pierwsze polskie książki i czasopisma dla dzieci, literatura pensjonarska okresu międzywojennego, polskie i obce wydawnictwa encyklopedyczne, wybitni polscy ilustratorzy książek dla dzieci. W ramach spotkań przybliżamy także współczesną działalność i historię Muzeum, prezentujemy ciekawe książki – polskie i obcojęzyczne, zapoznajemy studentów z naszym warsztatem informacyjnym, pokazujemy ważniejsze pozycje z literatury fachowej.

Stare, ale dobrze zachowane

Zachwyt budzą najstarsze woluminy z naszych zbiorów, jak chociażby „Biblioteczka dla dobrych dzieci”, wydawana w latach 1823-1829 w Warszawie przez Natana Glücksberga, na którą składa się sześć książeczek miniaturek – kieszonkowych podręczników z takich dziedzin, jak historia biblijna, historia Polski, czy mitologia. Dużym zainteresowaniem cieszą się utwory twórców polskiej literatury dla dzieci – Klementyny z Tańskich Hoffmanowej i Stanisława Jachowicza, także stworzone przez nich pierwsze czasopisma dziecięce: „Rozrywki dla Dzieci” i „Dziennik dla Dzieci”. Chętnie pokazujemy też unikatowe wydawnictwo: Dzień grzecznego Władzia w rymowanych ustępach opowiedziany dziatwie z dodaniem różnych wierszyków, autorstwa Jana Chęcińskiego, z 12 drzeworytami słynnego polskiego malarza, Juliusza Kossaka (Gebethner i Wolff, 1886 r.) oraz jedną z pierwszych polskich książek o charakterze popularnonaukowym: Pierwsze wiadomości dla dzieci, które zaczynają lubić czytanie. Z obrazkami. Wrocław, W.B. Korn 1821.

Wystawy w Muzeum

Jak zostało powiedziane, ze zbiorów Muzeum Książki Dziecięcej korzystają głównie osoby dorosłe, ewentualnie młodzież powyżej 13. roku życia. Dlatego, kiedy tylko można, staramy się zapraszać do nas również dzieci. Dobrą okazję do takich spotkań stanowią wystawy, organizowane bądź według własnego scenariusza – te są poświęcone głównie życiu i twórczości polskich pisarzy – bądź we współpracy z zaprzyjaźnionymi instytutami kultury innych krajów. Przypomnijmy kilka wystaw z ostatnich lat:
„O jednym takim, co skradł dzieciom serca. Kornel Makuszyński – pisarz sumienia, miłości i uśmiechu”
„Szarą codzienność zamieniała w baśń. Ewa Szelburg-Zarembina dzieciom”
„Brzechwa, jakiego… trochę znamy. W setną rocznicę urodzin poety” „Dzieciom na pamiątkę. Ze Stanisławem Jachowiczem przez stulecia”
„Maria Kownacka: fascynacje – pasje – sentymenty”
„Zamek w baśni. Ilustracje do baśni braci Grimm”. Wystawa przygotowana przy współudziale Internationale Jugendbibliothek z Monachium, za pośrednictwem Instytutu Goethego.
„Spójrz na dzieci”. Wystawa towarzysząca sesji polsko-szwedzkiej, dotyczącej literatury dziecięcej obu krajów.
„Proszę, narysuj mi noc…” Wystawa ilustracji we francuskiej książce dla dzieci (przy współudziale Instytutu Francuskiego).
„Dzień dobry, kochany wrogu”. Wystawa o tolerancji, zorganizowana przy współudziale Instytutu Goethego.
„Narysuj mi szczęśliwego motyla”. Wystawa polskiej ilustracji w książkach dla dzieci.
„Ucząc się miłości”. Wystawa książki religijnej dla młodego czytelnika.
„Dorosła wyobraźnia w dziecięcym świecie”. Wystawa książki niemieckojęzycznej – towarzysząca Międzynarodowym Targom Książki.
Tradycyjnie organizujemy wraz z Instytutem Słowackim i „Bibianą” wystawę prac nagrodzonych podczas Biennale Ilustracji Bratysława.
W sumie przez ostatnie 10 lat zorganizowaliśmy blisko 30 wystaw.

W czasie trwania wystaw przyjmujemy w Muzeum wiele zorganizowanych grup – uczniów szkół podstawowych i gimnazjów. Oprowadzając po wystawie, nawiązujemy rozmowę z dziećmi. Prezentujemy temat ekspozycji, sylwetkę pisarza lub problem. Zachęcamy do formułowania uwag, nazywania odczuć. Oglądamy książki, stosownie do tematu wystawy. Czasami wspólnie czytamy wybrane fragmenty, nieraz wprowadzamy elementy inscenizacji, zwłaszcza gdy dysponujemy lalkami teatralnymi wypożyczonymi na tę okazję z teatru. Często dzieci rysują lub piszą coś „od siebie”. Piękne, dojrzałe artystycznie ilustracje dziecięce zainspirowane twórczością Kornela Makuszyńskiego stanowiły jakże ciekawe uzupełnienie wystawy poświeconej temu pisarzowi. Budziły zachwyt zwiedzających. Podobnie jak ilustracje powstałe pod wpływem poruszającej wystawy „Dzień dobry, kochany wrogu”.

Dzieci są w Muzeum gośćmi oczekiwanymi i mile widzianymi. Staramy się zapoznawać je z wartościową i piękną książką, ze znanymi pisarzami, a także z przykładami literackiego odzwierciedlenia problemów wieku dziecięcego i wieku dojrzewania. W czasie spotkań dzieci uczą się ponadto korzystania z katalogów, kartotek, encyklopedii i słowników. Dowiadują się nieco o historii literatury dla nich przeznaczonej, oglądają stare książki oraz żywiołowo bawią się książkami najnowszymi – typu: książka-zabawka. Przez godzinę, dwie w Muzeum robi się gwarno i wesoło. Zajęcia podobają się dzieciom i nauczycielom, o czym świadczą choćby podziękowania w formie np. albumików ze zdjęciami, a także liczne prośby nauczycieli o następne spotkania.

Pamięć o Marii Kownackiej

Oddziałem Muzeum Książki Dziecięcej jest Izba Pamięci Marii Kownackiej, mieszcząca się w warszawskiej dzielnicy Żoliborz. Ta znana pisarka dla dzieci zapisała w testamencie swoje niewielkie mieszkanie wraz z wyposażeniem i księgozbiorem Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy i oddała je pod opiekę Muzeum Książki Dziecięcej, życząc sobie, by jako izba jej pamięci służyło przede wszystkim dzieciom. Tę wolę pisarki uszanowaliśmy. Od śmierci Marii Kownackiej minęło 20 lat, a kawalerka na Żoliborzu wciąż tętni życiem i przyjmuje, obok studentów i badaczy twórczości pisarki, także liczne grupy dzieci – ze szkół i przedszkoli. Program wycieczki można ustalić wcześniej, dostosować do wieku i zainteresowań uczestników oraz czytanej w szkole lektury. Dzieci lubią te odwiedziny. Większość z nich, podobnie jak Maria Kownacka, interesuje się przyrodą, podpatruje ją, zbiera jej owoce, często przetwarzając je artystycznie. Potem chętnie przynoszą do Izby swoje prace: ciekawe korzenie, zielniki, notatniki przyrody, ilustracje, plastelinowe ludziki, kukiełki, wiersze, wypracowania. Izba… jest także organizatorem konkursów i innych imprez związanych z twórczością pisarki. Pod wpływem zainteresowania dzieci twórczością Marii Kownackiej wiele szkół i przedszkoli na Żoliborzu przyjęło jej imię – to kolejny efekt działalności naszej filii.

Pisarze promowani

Jak już było wspomniane, Muzeum Książki Dziecięcej chętnie uczestniczy we wszelkich działaniach na rzecz badania, oceny i promocji książki dziecięcej.
W ciągu ostatnich 10 lat zorganizowaliśmy na terenie Warszawy i okolic około stu promocji książek, połączonych ze spotkaniami autorskimi. Naszymi gośćmi byli m.in.: Wanda Chotomska, Joanna Kulmowa, Anna Onichimowska, Zofia Beszczyńska, Dorota Gellner, Joanna Papuzińska, Joanna Olech, Małgorzata Strzałkowska, Liliana Bardijewska, Beata Ostrowicka, Katarzyna Kotowska, Agnieszka Frączek, Grażyna Lange, Bohdan Butenko, Adam Kilian, Marcin Brykczyński, Tomasz Trojanowski, Grzegorz Kasdepke, Jacek Dubois i wielu, wielu innych znakomitych twórców książki dla młodego czytelnika.

Pracownicy Muzeum biorą ponadto udział w pracach Polskiej Sekcji IBBY – kierowniczka przez kilka lat była przewodniczącą jury prestiżowego konkursu PS IBBY „Książka Roku”. Jest także współautorką almanachu „Twórcy dzieciom” oraz autorką folderów pisarzy – laureatów Medalu Polskiej Sekcji IBBY: L.J. Kerna i M. Musierowicz.

Przez 9 lat na łamach „Poradnika Bibliotekarza” mieliśmy swoją stałą rubrykę „Świat książki dziecięcej”, gdzie regularnie zamieszczaliśmy recenzje nowości książkowych. Od dwóch lat rubryka jest już pisemkiem – dodatkiem do „Poradnika…” Sekretarzem redakcji jest Ewa Gruda, kierowniczka MKD, a członkiem komitetu redakcyjnego Lidia Błaszczyk, też pracownik MKD.

Uczestniczyliśmy również w pracach redakcji warszawskiej edycji czasopisma poświęconego literaturze dziecięcej „Guliwer” oraz zamieszczaliśmy tam nasze recenzje i artykuły. Obecnie współpraca trwa nadal, chociaż ma charakter sporadyczny.

Kierowniczka MKD jest również recenzentką literatury dziecięcej na łamach zasłużonego pisma „Nowe Książki” oraz autorką wielu recenzji „wewnętrznych”, zamawianych przez wydawnictwa. Jest także autorką słownikowych sylwetek biograficznych: Haliny Skrobiszewskiej i Aliny Łasiewickiej.

Muzeum Książki Dziecięcej jest ponadto organizatorem lub współorganizatorem sesji, seminariów i spotkań poświęconych literaturze dla dzieci. Oto kilka tematów z ostatnich lat:
1.„Tradycje narodowo-kulturowe w literaturze dla dzieci i młodzieży” – sesja międzynarodowa.
2.„Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1990-1995″.
3.„Nowe formy książki dla dzieci i młodzieży”.
4.„Spójrz na dzieci” – polsko-szwedzkie seminarium poświęcone literaturze dla dzieci obu krajów.
5. „Astrid Lindgren: wieczór wspomnień” zorganizowany wspólnie z wydawnictwem „Nasza Księgarnia” – jedynym polskim wydawcą książek tej pisarki.

Także podczas sesji naukowych organizowanych np. przez Uniwersytet Warszawski czy Bibliotekę Narodową pracownicy MKD wygłaszają swoje referaty (ostatnio: konferencja „Po potopie”).

Muzeum Książki Dziecięcej mieści się obecnie w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie. Można się do niego dostać, wchodząc do Pałacu głównym wejściem, wjeżdżając na 6. piętro i kierując się za strzałkami. Czytelnia jest otwarta 6 dni w tygodniu: w poniedziałki, środy i piątki w godz. 13.00 – 18.00, wtorki, czwartki i soboty w godz. 10.00 – 15.00.
Numery telefonów: 0-22 656-66-39; 0-22 656-66-40; 0-22 656-66-41;
e-mail: mkd@koszykowa.waw.pl

Ewa Gruda, Lidia Błaszczyk (z Muzeum Książki Dziecięcej)