Głupi Jaś po czesku, czyli czego możemy się nauczyć od bohaterów literackich

Jednym z najpopularniejszych bohaterów czeskiej literatury dziecięcej jest Honza (w naszej wersji językowej byłby to Jaś). Jiří Horák wydał zbiór ludowych baśni zatytułowanych po prostu „Czeski Honza”. Ilustracje do tego zbioru wykonał najbardziej popularny chyba ilustrator i jeden z najpoczytniejszych pisarzy dziecięcych dwudziestego wieku – Josef Lada.

Honza

Książka składa się z wielu bajek skonstruowanych według tego samego motywu – Honza zostaje przedstawiony w przełomowym momencie swojego życia (takim przełomem jest śmierć któregoś z rodziców, utrata majątku, wygnanie z domu) najczęściej jako głupi, leniwy i naiwny chłopiec. Ten przełom zmusza go do działania, jakim zazwyczaj jest wędrówka, w czasie której Honzę spotyka wiele niezwykłych przygód, kończących się szczęśliwie – poślubieniem księżniczki bądź pozyskaniem skarbu, a przede wszystkim nabyciem ogromnej mądrości życiowej.

W jednej z bajek Honza wyrusza w świat, gdyż biedni rodzice nie są w stanie zaspokoić jego wilczego apetytu. W innej – wyrzucają go z rodzinnego domu bezduszni bracia. A w jeszcze innej leniwy chłopiec, który za nic ma uczciwą pracę, postanawia w świecie szukać łatwego zarobku. Naiwny Honza przyciąga do siebie rzesze łotrów i oszustów, którzy wycisną z niego ostatni grosz i pozostawią samego na środku drogi. Lecz Honza się nie poddaje (być może nawet nie zdaje sobie sprawy ze swego położenia) i wędruje dalej. W myśl zasady, że „głupi ma zawsze szczęście” chłopiec pomaga królowi uzyskać trzy smocze pióra, pokonuje wielogłowe smoki, uwalniając trzy księżniczki, otrzymuje dary od wiatru oraz wiele, wiele innych. Każdej zdobyczy materialnej towarzyszy zdobycz duchowa – Honza z naiwnego chłopca staje się dorosłym, mądrym i odpowiedzialnym mężczyzną, który odwagą i poświęceniem zyskuje sławę, szacunek, bogactwo (pół królestwa, złoto, czarodziejskie przedmioty), a czasem w zamian za pomoc poślubia najpiękniejszą w całym królestwie księżniczkę.

Książka jest zbiorem bajek ludowych, więc przekazywanych z pokolenia na pokolenie ustnie, a dopiero po latach spisanych. Każda osobna opowieść zaopatrzona jest w morał (choć nie zawsze jest on wyraźnie zaznaczony), podnosi na duchu, a także niesie bogatą symbolikę i różne drogi interpretacji. Elementem często powtarzanym i typowym dla bajki ludowej są liczby i pewne uniwersalne wątki. W utworach o Hoznie najczęściej powtarza się cyfra trzy (trzej bracia, trzy zadania do wykonania, trzy psy, trzy dary, trzeci wierch, trzy królestwa) oraz jej wielokrotność. Trójka symbolizuje rozpad jedności i pojawienie się trzech postaci duszy: spirytualnej, myślącej i zwierzęcej. Zwielokrotnienie tej liczby przynosi na myśl makrokosmos, świat stworzony w ciągu sześciu dni, stabilność i równowagę (cyfra 6), a także hierarchię i ponowną integrację świata (cyfra 9). Dzięki tak ukierunkowanej analizie można te bajki interpretować w bardzo szerokim kontekście, co znaczy, że absolutnie nie jest to lektura tylko dla dzieci. Wręcz przeciwnie – dorośli mogą z niej czerpać nawet więcej przyjemności niż ich pociechy.

Drugim, poza liczbami, ważnym elementem zbioru o Honzie są powtarzające się wątki i motywy, jak choćby spełnione życzenie (Honza, w zamian za pomoc trzem królom, otrzymuje koronę i księżniczkę za żonę), podarunek (młodzieniec dostaje trzy dary od Wiatru: chustkę, baranka i laseczkę), pomoc (Hoznie pomaga stara baba – przewoźnik na Czerwonym Morzu, dziewczyna służąca smokowi czy Wiatr) czy dobry uczynek (pomoc królowi, uratowanie królewny). Najważniejszym jednak motywem jest przeszkoda, pojawiająca się w każdej bajce i pełniąca jedną zasadniczą funkcję – utrzymania czytelnika w napięciu. Według wielu badaczy literatury, motyw przeszkody, takiej jak przepłynięcie Czerwonego Morza, pokonanie trzech smoków, przejście przez ciemny las, został przejęty ze snów i ma właściwości kompensacyjne – przynosi ulgę z powodu przezwyciężenia przeszkody, zadowolenie z odniesienia sukcesu i wiarę, że wszystko w życiu jest możliwe (skoro taki głupiutki Honza mógł dokonać czynów tak niezwykłych, ja też mogę).

Dziecko, czytając te bajki, uczy się akceptować swoje słabości, nabiera dystansu do samego siebie i świata je otaczającego. Naiwny Honza udowadnia, że nawet osoba, z której wyśmiewa się cała wieś, może w życiu wiele osiągnąć, a ludzi nie należy zbyt pochopnie osądzać.

Ewa Radziszewska

(Dodano: 2009-03-01)

Dodaj komentarz